سیر خط و کتابت در اسلام

خوشنویسی در ایران قبل از اسلام
بیش از ۲۰ قرن است که در سرزمین ایران، خط مهم‌ترین وسیله هنرنمایی بوده است. ایرانی با نوشتن خط خوش، خلوص و صفای مذهبی و اوج توانایی هنری خود را نشان داده است. از ارژنگ مانی تا نامه‌های دوستانه ی امروز این هنرنمایی به روشنی دیده می‌شود.

پیش از حمله عرب، ایرانیان خطوط رایج زمان خود را خوب می‌نوشتند و پس از تسلط صوری عرب به زیبا نوشتن خط عربی پرداختند. درک هنر و ذوق ایرانی بود که از خط کوفی خام یا نسخ عربی ناقص، انواع ظریف خط عربی را به وجود آورد. ارزش زیادی که ایرانیان برای خط خوش و خوشنویسان قائلند، نظیر فکر ملت دیگر آسیایی یعنی چینیان است. این ملت نیز همچون ایرانیان برای خط خوش ارزشی بیش از حد طبیعت و ماده تصور می‌کنند و آن را واسطه و ارتباطی میان عالم ماده و ماورای طبیعت می‌دانند.

در نوشته‌های ایشان غاز با حرکات گردنش به دست نقاشی تشبیه شده که قلم‌ مو به دست دارد و نقاشی می‌کند و در داستان‌های ما، میرعلی تبریزی، مخترع خط نستعلیق در سال ۸۲۳ قمری _ برای نوشتن خط ابداعی خود عالم خواب از امیرالمومنین علی علیه السلام یاری می‌جوید. امیرالمومنین بدو می‌گوید: (از حرکات غاز پیروی کن) قدیمی‌ترین زمانی که در ایران توجه به زیبایی خط شده است دوران هخامنشیان است.

خط حک شده بر دخمه ی داریوش در نقش رستم، با رنگی آبی بر زمینه خاکستری رنگ کوه است. آیات اوستا یعنی تعلیمات زردشت پیغمبر با دست توانا و هنرمند مغان آب طلا بر روی پوست نوشته می‌شد. شاهان ساسانی، برای نوشته‌های درباره خود نوعی پوست به کار می‌بردند که ظاهراً پوست طبیعی و حقیقی نبوده است‌. بلاذری از قول ابن مقفّع می‌نویسد که مبالغ خراج تقدیمی به دربار ساسانی بر پاره‌های جداگانه پوست سفید رنگی که به هم اتصال داشت نوشته می‌شد این پاره‌های پوست به نام مصحف معروف بود. خسروی دوم( ۵۹۰ تا ۶۲۸ میلادی ) از بوی این پوست‌ها ناراحت شد و به رئیس دیوان خراج دستور داد که گزارش‌های خراج را بر پوست‌هایی که با زعفران و گلاب دباغی کرده‌اند بنویسید. با انجام این امر پادشاه پوست‌ها هم رنگین و هم معطر شد.

خطی که در نوشتن ارژنگ از آن استفاده می‌شد، به دست مانویان درست شد تا افکار عالی مانی را بدان بنویسند. این مطالب با مرکب‌های رنگین بر ظریف‌ترین کاغذ نوشته شده بود و تذهیب های بسیار عالی داشت، با خواندن سطور پیش به این نتیجه می‌توان رسید که ایرانیان پیش از حمله عرب با خوشنویسی و تزیین و تذهیب خط آشنا بوده‌اند و پس از تسلط صوری اعراب نیز با در دست داشتن خط عربی میدان وسیع‌تری برای نشان دادن هنر خود پیدا کرده‌اند.

گذشته ی خط عربی
خط عربی از نظر زمانی قدمت زیادی ندارد، اما از نظر گسترش جغرافیایی پس از الفبای رومی(=لاتین) قرار می‌گیرد.
این خط از سرحدات غربی چین تا ساحل غربی آفریقایی شمالی و از قسطنطنیه تا مجمع الجزایر مالزی کم و بیش به کار می‌رود و در سایر نقاط جهان نیز شناخته شده است و شهرتی دارد.
تا قرن اخیر درباره اصل و شکل اولیه این خط نظری غلط جود داشت چنین می‌انگاشتند که خط کوفی با زوایای تیز و خط عمود آن از راه سوریه به شبه جزیره عربستان آمده و به دست اعراب راه رشد و پیشرفت را پیموده است.

(چنانکه می‌دانیم خط کوفی در قدیمی‌ترین اسناد عربی و نسخه‌های قرآن مجید و روی سکه‌ها و سنگ‌ها دیده شده است.) این نظر با پاپیروس‌های زیادی که اخیرا به دست آمده است، رد شد و مواد تازه‌ای برای مطالعه در اختیار طالبان علم گذاشت. این اسناد که تاریخ پاره‌ای از آنها به اوایل اسلام می‌رسد، نشان می‌دهد که شکل دستخط عربی از همان دوران اولیه، اختلاف زیادی با خطی که بعدها نسخی(نسخ) خوانده شده است ندارد. از این گذشته شکل حروف کوفی را می‌توان با حروف دو کتیبه‌ای که قدیمی‌ترین اثر شناخته شده خط عربی است مقایسه کرد.
یکی از این دو کتیبه به سه زبان: یونانی و سریانی و عربی است که مورخ ۵۱۲ میلادی است و در زبَدَ به دست آمده است. دیگری کتیبه حَرّان است که به دو زبان عربی و یونانی است که مُورخ ۵۶۸ میلادی است که درلُجه(=لجای سوریه) به دست آمده است دو کتیبه مورد بحث شباهت نزدیکی به یک دسته از کتیبه‌هایی دارند که در شبه جزیره سینا پیدا شده است. این کتیبه‌ها پس از کوشش‌های فراوان در قرن اخیر خوانده شد. با شباهت یادی که میان این دو خط است. ناچار به این نتیجه می‌رسیم که یکی از آنها باید از دیگری مشتق شده باشد. نویسندگان کتیبه‌های شبه جزیره سینا با اینکه بیشتر ملیت عرب داشته‌اند، اما زبان این کتیبه‌ها نبطی است یکی از لهجه‌های آرامی به شمار می‌رود.

خطی که در این کتیبه‌ها به کار رفته از نظر زمان موخر بر سایر نوشته‌های نبطی است که به طور پراکنده از دمشق تا مدینه به دست آمده است و در آنها پایه و اساس خط عربی را می‌توان یافت که تا حدی راه پیشرفت را پیموده و پاره‌ای از حروف به یکدیگر متصل شده و حروف مفرد و حروف آخر به وجود آمده است. اهمیت تاریخی و زبانشناسی کتیبه‌های خطی جزیره سینا زیاد نیست زیرا این‌ها یادگارهای کاروانیانی است مسیر تجاری هند و عربستان جنوبی و مدیترانه را می‌پیموده‌اند.
ولی کتیبه‌های نبطی در آثار تاریخی دیگر که از دمشق تا مدینه دیده شده است، کار خوشنویسان حرفه‌ای است. خط کتیبه‌های شبه جزیره سینا شاید نوعی خط شکسته است که نبطی‌ها در پایتخت خود پترا در قرن دوم و ابتدای قرن سوم میلادی به کار می‌برده‌اند.

میان دوستان علی به خالد نامی بر می‌خوریم که قرآن‌های خوش خطی نوشته و ابن الندیم یکی از این‌ها را دیده است(ابن الندیم ص۶ و ۴۰). باز ابن الندیم می‌نویسد: نخستین خط عربی، خط مکی و سپس خط مدنی بود که انتهای الف‌های آن از پایین به طرف راست متمایل بود و از بالا قلاب مانندی به طرف چپ داشت و مجموعه همانند حرکت و نوسان امواج بود.
نقط یا اعجام که نقطه گذاری بر حروف متشابه است و شکل اعراب که مقید کردن کلمات و عبارات به حرکت و سکنات است یا در زمان خلافت عبدالملک(۶۵ هجری قمری) یا در زمان معاویه دوم (متوفی ۶۰ هجری قمری) به کار رفته.
 

نقط و اعراب، در حروف کوفی و در قرآن‌هایی که با این خط نوشته می‌شد، مورد استفاده بود. ما از یکی از کاتبان قرآن در دربار بنی امیه که اصل ایرانی دارد و نام او مالک بن دینار(متوفی ۱۳۰ قمری) است، اطلاع داریم. و ظاهراً تردیدی نیست که اولین کسانی که کار نقطه گذاری را به کمال رسانده اند ایرانیان بوده اند.
نخستین نویسنده کتیبه بناهای تاریخی مردی به نام سعد است. این مرد نسخه‌هایی از قرآن و اشعار و داستان‌ها برای ولید بن عبدالملک می‌نوشت و هموست که کتیبه‌ای با طلا بر دیوار قبلی مسجد النبی در مدینه نوشت و نود و یکمین سوره قرآن را در آن جا گنجاند.
 

گویند عمر بن عبدالعزیز از او خواست تا قرآنی به همان اندازه و سبک کتیبه مسجد النبی بنویسد و او دست به کار شد. با اینکه عمر بن عبدالعزیز به زیبایی آن اذعان داشت، اما مخارج آن را سنگین پنداشت و از این فکر دست برداشت. خط کوفی را باید خطی مذهبی دانست. زیرا تمام نسخ قدیمی قرآن مجید به این خط نوشته شده است. تاریخ کتابت قرآن قدیم کوفی برای مدتی معلوم نبود. هنگامی که قرآن‌های کوفی تاریخ دار به دست آمد، تعیین تاریخ این نسخه‌ها نیز ممکن شد. تاریخی که در این نسخه‌های مورخ هست تاریخ کتابت آن ها نیست بلکه تاریخ وقف نامه آن‌هاست. این نکته را باید یادآور شویم که قرآن‌های کوفی که روی هم رفته تعداد کمی از آن ها نسخ کامل هستند کم‌تر تاریخ دارند. از ۲۲۷ پاره (۴۸۰0 برگ) قرآن که در پاریس است فقط سه نسخه‌ی آن‌ها مورخ است و از ۶۶ نسخه برلین (که شش نسخه‌ی آن‌ها که بر روی کاغذ نوشته شده است) هیچ یک تاریخ ندارد و از چهل نسخه قاهره فقط سه نسخه‌ی آن‌ها مورخ است در قرن پنجم خط کوفی در نوشتن قرآن‌ها کم‌تر به کار رفته است موادی که فعلاً در دست است. آنقدر نیست که بتوان تاریخ این تغییر و تحول را به دقت نشان داد.
از نُسَخ محدود مکه که مُورخ هستند و در سال‌های ۵۲۸ و ۵۵۵ و ۵۶۶ و ۵۹۹ در ایران نوشته‌اند، سه نسخه دارای دست خط تدویری است اما نسخه مورخ به سال ۵۶۶ به خط کوفی تزئینی است بیش‌تر همانند دستخط کتیبه‌هایی است که بر بناهای سنگی تاریخی کنده، یا بر سکه‌ها ضرب کرده‌اند.

کتیبه‌های بناهای تاریخی و نوشته‌های روی سکه‌ها مواد بیشتری برای مطالعه‌ی خط کوفی در اختیار ما می‌گذارند باید در نظر داشت که در این موارد شکل حروف ممکن است تا حدی تحت تإثیر مشخصات وادی که روی آنها نوشته می‌شوند قرار گیرند. سه نوع دست خط کوفی از این نوع نوشته‌ها ممکن است تشخیص داد.
1.کوفی ساده و قدیمی که قلمی خشک و گوشه‌دار است. این نوع دستخط تا ابتدای قرن سوم رواج داشته اگرچه در پاره‌ای کتیبه‌های پراکنده اواخر قرن دوم هجری، مانند کتیبه دیوار چاه رمله مورخ به سال ۱۷۲ هجری انتهای پاره‌ای از حروف نظیر: الف، لام، فاء، قاف نوک تیز نوشته شده‌اند و این عمل ابتدای تمایل به طرف کوفی تزئینی را نشان می‌دهد. سنگ قبرهای متعددی که در قاهره‌ی قدیم است و تاریخ آنها از ابتدای قرن سوم هجری شروع می‌شود، مانند کتیبه بنای مسجد ابن طولون سیر بیش‌تری از این تمایل را نشان می‌دهند. عین این تغییرات در سکه‌های همان قرن نیز دیده می‌شود.
2. کوفی تزئینی که نویسنده تمایل خود را به تزئین حروف خصوصاً آخر کلمات نشان داده است، در قرن چهارم قدرت و پیشرفت بیشتری پیدا کرده و با قیام فاطمیان این نوع خط کوفی در سرزمین مصر از ممیزات دوران خلافت آنان شد( ۳۵۰ تا ۵۵۰ هجری) و با سقوط این سلسله تقریباً از میان رفت.
 ۳. کوفی سوریه و بین‌النهرین که در قرن پنجم و بیش‌تر در قرن ششم شکلی به هم پیچیده و گره خورده به خود می‌گیرد در آخر این دوره شکل زشت پیدا می‌کند. این زشتی در سکه‌های آخرین خلفای بغداد نیز دیده می‌شود، چه اینان خط کوفی را به عنوان خط موروثی تا انتهای دوران خود نگاه داشتند.
 

این خط را در این زمان خطاطان حرفه‌ای می‌خواندند و می‌نوشتند، در حالی که توده مردم از آن اطلاعی نداشتند. قرآن‌های متعددی در دست است که کتابت آنها منتسب به امیرالمومنین علی علیه السلام یا سایر امامان است نسخه‌های آنها در بیش‌تر محل‌های متبرک و موزه ها نظیر: نجف و مشهد و اردبیل و موزه ایران باستان و موزه بریتانیا و ایندیا آفیس یافت می‌شود. رقم آنها اغلب سال‌ها پس از تحریر متن نوشته شده است. از اینکه این عمل نابجا را در قرن پنجم انجام داده‌اند شکی نداریم. زیرا ملک العزیز، از سلاطین آل بویه(415 هجری) به نصرالدوله قرآنی پیشکش کرد که به دست امیرالمومنین علی علیه السلام نوشته شده بود.
 

احتمال دارد اواخر قرن سوم هجری نیز نظیر این نسخ ساختگی به وجود آمده باشد. زیرا در همین ایام است که شیعیان در فکر تهیه اسناد و مدارکی برای اثبات حقانیت خود بوده‌اند. تاریخ تحریر پاره‌ای از قرآن‌های منتسب به امیرالمومنین علی علیه السلام به قرن پنجم و ششم هفتم هجری می‌رسد و نُسَخ دیگری پس از این قرون نیز نوشته شده است. تمام این نسخه‌ها را به خط کوفی نوشته‌اند به این خیال که خط کوفی خط رایج قرون اولیه اسلام بوده است. اِعجام و اعراب در این نسخ دیده نمی‌شود، در صورتی‌که ما می‌دانیم که قرآن‌های اولیه را معجم و مشکول می‌نوشتند.

تغییرات و تحولات خط عربی در کشورهای فتح شده
در کشورهایی که به دست مسلمین فتح شد، خط عربی بر ساکنان آن‌ها تحمیل گردید چون در این کشورها پیش از ظهور اسلام خط وجود داشت. این خط تحمیلی را بر زمینه خطوط خود تا جایی تغییر دادند که خطی کاملاً نو تازه به وجود آمد شاید موقعیت جغرافیایی و سوابق نژادی نیز در این تغییر بی‌ تاثیر نبوده‌اند.